Modlitwa o duchową odnowę Izraela

Psalm 80 jest pieśnią, która wyraża głębokie cierpienie i ubolewanie nad ciężką dolą Izraelitów.

1. Budowa psalmu, jego motywy i symbole

a) Bóg ‒ Pasterz Izraela (w. 2-4)

b) Strumienie łez i chleb płaczu (w. 5-8)

c) Izrael – Winnicą Pańską (w. 9-17)

d) Obietnica wiernego trwania przy Panu (w. 18-20)

2. Jaśniejące oblicze Boże odnawia duchowo Izraela

Wprowadzenie

Spadły bowiem na nich trzy wielkie nieszczęścia. Najpierw nastąpił rozłam monarchii Dawida i Salomona, wskutek czego oderwało się od Jerozolimy i dynastii Dawidowej aż dziesięć pokoleń (922). Skutkiem tego te pokolenia oderwały się także od prawowitego kultu sprawowanego w świątyni jerozolimskiej. Kolejny dotkliwy cios nastąpił ze strony Asyrii, która podbiła północne królestwo Izraela i wcieliła go do swego imperium. Ludność została uprowadzona i osiedlona na rozległych terenach imperium asyryjskiego (722). W rezultacie te pokolenia spoganiały i odpadły od narodu wybranego. Trzeci, najdotkliwszy cios, to upadek królestwa judzkiego i dynastii Dawidowej. Jerozolima i świątynia legły w gruzach, a ludność została uprowadzona do niewoli babilońskiej (586).

1. Budowa psalmu, jego motywy i symbole

Sądząc po ludzku, powinien wtedy nastąpić kres dziejów Izraela, ale na szczęście tak się nie stało, albowiem Izraelici posiadali trzy bezcenne skarby: wiarę w JHWH, Boga Izraela, niezłomną ufność pokładaną w Bogu oraz dziecięcą miłość ku Niemu. Dzięki tym skarbom, Izraelici potrafili modlić się do Boga, a modlitwa, jak wiemy, czyni cuda. W swojej niedoli wołali do Pana: „O Boże [Zastępów], odnów nas i rozjaśniej swe oblicze, abyśmy doznali zbawienia” (w. 4.8.20); „Powróć, o Boże Zastępów! Wejrzyj z nieba, zobacz i nawiedź tę winorośl!” (w. 15). Wiara narodu izraelskiego, kształtowana i umacniana oczyszczającym cierpieniem dojrzewała i stopniowo odnajdywała swój właściwy kierunek, którego będzie się trzymać przez następne stulecia. Na wygnaniu i poza nim narodził się judaizm. I tak oto niewola babilońska, zamiast stać się dla nich przysłowiowym „gwoździem” do trumny, przerodziła się w miejsce duchowej odnowy.

Psalm 80 liczy 20 wersetów, które da się podzielić na cztery części. Każda z nich jest uwieńczona refrenem (w. 2-4. 5-8. 9-17. 18-20). W poezji refren odgrywa ważną rolę, gdyż zwykle wskazuje na temat utworu. Sprawdza się to także w naszym przypadku, za sprawą hebrajskiego czasownika šûb, „powrócić”, „przywrócić do pierwotnego stanu”, „odnowić”, gdyż jawi się on jako kluczowe słowo Psalmu.

a. Bóg ‒ Pasterz Izraela (w. 2-4)

Wielki szacunek, jakim darzono pasterza, który prowadzi swoje stado na pastwisko i broni go przed dzikimi zwierzętami, sprawia, że określenie „pasterz” urasta do bardzo ważnego symbolu. Prorok Izajasz przy jego pomocy wysławia serdeczną troskę Boga o naród wybrany: „Podobnie jak pasterz passie On swą trzodę, gromadzi [ją] swoim ramieniem, jagnięta nosi na swej piersi, owce karmiące prowadzi łagodnie” (Iz 40, 11). Za tym obrazem kryje się czułość i delikatność Boga oraz Jego wrażliwość na podstawowe potrzeby Izraela.

Z wiosną przychodziły na świat jagnięta. Stado skubiąc trawę posuwało się naprzód, a te maleństwa, nie nadążały za nim. Zostając w tyle, stawały się łatwym łupem dla drapieżników. Toteż pasterz przemieszczał się na tyły stada, zbierał je, „niósł na swej piersi” i dołączał do stada. Trudno o bardziej wymowny obraz delikatności Boga i Jego troski o każdą istotę ludzką. Warto tu jeszcze nawiązać do obrazu pasterza z Pieśni nad pieśniami. Pasie on tam swe stado pomiędzy liliami: „Mój miły jest mój, a ja jestem jego, on stada swe pasie wśród lilii” (2, 16). Oto kolejny rys miłości Boga do Izraela.

Owo „pasienie” stada wśród lilii – to symbol miłości oblubieńczej. Tak doskonale wyrażonej miłości nie znajdziemy nigdzie w literaturze pięknej. Słowa: „Mój miły jest mój, a ja jestem jego” (w. 16a) mają swoje źródło w Księdze Rodzaju. Mężczyzna na widok kobiety, którą Bóg do niego przyprowadził z radością zawołał: „Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała” (Rdz 2, 23). W raju słowa te kieruje mężczyzna do kobiety, tutaj natomiast jest odwrotnie, kobieta kieruje je do wybranego przez siebie mężczyzny. Mężczyzna znajdując swoją kobietę, odnajduje samego siebie. To samo należy powiedzieć o kobiecie, która odnajdując swego mężczyznę, odnajduje samą siebie. Nie inaczej się dzieje w oblubieńczej relacji Boga z Izraelem: Izrael bez Boga, nie jest sobą. Chcący, można to odnieść do każdego człowieka, który bez Boga, bez Jego przykazań, jest jak statek bez steru i sternika.

JHWH, Bóg Izraela, Oblubieniec narodu wybranego, jest „Bogiem Zastępów”, który „zasiada na cherubach!” (Ps 80, 2c). Cherubiny to dziwne, skrzydlate nadprzyrodzone stworzenia, podtrzymujące tron Boży. Zaś Boskie imię: JHWH ՚Elōhîm şěbā՚ôt, „Pan, Bóg Zastępów” (w. 5), zwraca naszą uwagę na Boga jako Wszechmogącego, pełnego Mocy i Potęgi. Natomiast sam hebrajski rzeczownik şěbā՚ôt, znaczy „tłum”, „mnóstwo”, toteż słowo Sabaot, oznacza wojsko Izraela albo odnosi się do „armii” złożonej z gwiazd lub aniołów.

Warto zapytać jeszcze o narodziny tego Psalmu. Wiele wskazuje na to, że powstał on w królestwie Judy dla celów liturgicznych, prawdopodobnie w okresie reformy religijnej (622), przeprowadzonej przez króla Jozjasza (640-609). Celem jej było usuwanie obcych kultów i praktyk oraz centralizacja kultu w świątyni jerozolimskiej. W późniejszym czasie, podczas niewoli babilońskiej (587-539), Psalm został rozbudowany na co wskazują wersety 5-8.

b. Strumienie łez i chleb płaczu (w. 5-8)

Druga jednostka literacka wyraża gorzki lament Izraela na swój opłakany los (w. 5-8). Izrael jest tu ukazany jako stado owiec, co nawiązuje do Bożego tytułu „Pasterz Izraela” z pierwszej jednostki (w. 2). Izraelici użalając się na swój los pytają Pana: „Panie Zastępów, jak długo gniewać się będziesz, choć lud Twój się modli?” (w. 5). Pytanie to zawiera zniecierpliwienie i niepewność o jutro. Izraelici wiedzą, że złym postępowaniem rozgniewali Boga i ściągnęli na siebie karę. Dlatego Izrael, „owczarnia Pańska”, zamiast pożywnej strawy otrzymuje „chleb płaczu”. Zamiast świeżej źródlanej wody, dostaje „obfite” strumienie łez (w. 6). Ponadto stali się dla sąsiadów i wrogów pośmiewiskiem (w. 7). Lecz to nie „chleb płaczu”, ani „strumienie łez”, czy nawet dokuczliwość sąsiadów i wrogów, sprawia im dotkliwy ból. Jego przyczyną jest świadomość, że zagniewali Boga i teraz On milczy i pozostaje wobec nich obojętny.

Pojawia się tutaj rażący kontrast pomiędzy określeniem Boga tytułem „Pan Zastępów” (w. 5), a Jego prowokującą biernością wobec Izraela znajdującego się w wielkiej potrzebie. Bóg Wszechmogący, zamiast stanąć w ich obronie, rozmyślnie ignoruje ich modlitwy błagalne i pozostaje obojętny. Dlatego Izraelici czują się opuszczeni przez Niego. Spożywają „chleb płaczu” i piją potoki „łez”, a w dodatku stali się pośmiewiskiem sąsiadów i wrogów. Jednakże mimo tych bolesnych doświadczeń, modlą się do Pana z dziecięcą ufnością: „Boże Zastępów, odnów nas, i rozjaśnij swe oblicze, abyśmy doznali zbawienia” (w. 8).

c. Izrael ‒ Winnicą Pańską (w. 9-17)

Winnica oraz uprawa winnych krzewów – to obrazy występujące w Piśmie Świętym na określenie narodu wybranego: „Otóż winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela” (Iz 5, 7). Dzięki Izajaszowej „Pieśni o winnicy” (Iz 5, 1-7) symbol ten osiąga jedyną w swoim rodzaju wymowę. Obrazuje historię miłości pomiędzy JHWH, Bogiem Izraela, a Jego ludem. Bóg dał jej wszystko co najlepsze. Założył ją na urodzajnym nasłonecznionym wzgórzu. Oczyścił z kamieni, wyposażył w budynki gospodarcze i w tłocznię. Ale oczekiwania zawiodły gospodarza, ponieważ winnica zrodziła cierpkie, niejadalne owoce (Iz 5, 1-2). Ze strony Boga było ofiarne zaangażowanie, zaś ze strony Izraela pojawiła się niestety kompromitująca odpowiedź.

W Psalmie 80 autor natchniony, przy pomocy tego symbolu, przedstawia historię Izraela. Cofa się do czasu jego pobytu w Egipcie i zaznacza, że Pan najpierw „wyrywał winorośl z Egiptu i wygonił pogan” z Ziemi Obiecanej. Następnie „przygotował grunt i zasadził ją” – a ona rozrosła się do niebywałych rozmiarów. „Zapuściła korzenie i napełniła ziemię”. „Góry okryły się jej cieniem, a cedry Boże jej gałęźmi” (w. 9-11). „Swe latorośle rozpostarła aż do Morza, a swoje pędy aż do Rzeki” (w. 12). Innymi słowy, sięgała od Morza Śródziemnego aż po rzekę Eufrat (por. Pwt 11, 24). Mamy tutaj wyraźną aluzję do Dawidowej i Salomonowej monarchii, która rzeczywiście miała olbrzymie rozmiary.

Lecz Bóg zsyła na naród wybrany za jego grzechy, zwłaszcza za grzechy bałwochwalstwa, straszną karę. Bóg pokładał w Izraelu wielką nadzieję, ale się zawiódł. Toteż zburzył mury winnicy i każdy kto przechodził drogą zrywał z niej grona. Niszczył ją dzik leśny, a polne zwierzęta obgryzały (por. Ps 80, 13-14). Jednym słowem, na sielankowo rozwijającą się uprzednio winnicę spadły gwałtowne burze, jedna po drugiej. Najpierw mapa „monarchii” została podarta (922), następnie została ona potwornie okrojona (722), a w końcu wyrwana z korzeniami (586) i na jej miejscu „wzeszły osty i ciernie” (Iz 5, 7). Najstraszniejsze jednak było dla niej to, że Bóg ukrył przed nią swe oblicze i odwrócił swój wzrok. I tak oto wspaniała niegdyś winnica popadła w całkowitą ruinę.

Lecz Izrael, pomimo wszystkich tych nieszczęść, nadal niezłomnie wierzył w Boże miłosierdzi i nie przestawał Go błagać: „Powróć, o Boże Zastępów! Wejrzyj z nieba, zobacz i nawiedź tę winorośl; i chroń tę, która zasadziła Twa prawica, [latorośl, którą umocniłeś dla siebie]. Ci, którzy ją spalili w ogniu i wycięli, niech zginą od grozy Twojego oblicza!” (Ps 80, 15-17). Są pewni, że Bóg się ulituje i znów skieruje ku nim swój zbawczy wzrok i ukaże swoje jaśniejące oblicze, a to przywróci im pierwotny splendor. W wersecie 16. Psalmista błaga Boga, aby się okazał kannāh, czyli „ostoją”, „podporą”, „obroną” dla winnicy, przy czym uzasadnia pochlebnie swą prośbę: przecież „zasadziła ją Twa prawica” (por. w. 9). Przecież jest ona Twoim wymarzonym i ukochanym dziełem.

d. Obietnica wiernego trwania przy Panu (w. 18-20)

W wierszu 18. Psalmista modli się: „Niech ręka Twoja będzie nad mężem Twej prawicy, nad synem człowieczym, któregoś utwierdził dla siebie”. Ojcowie Kościoła jednomyślnie utrzymują, że jest tu mowa o przyszłym Mesjaszu, o ufności pokładanej w Nim, o owym „Synu Człowieczym” opiewanym już przez proroka Daniela (por. 7, 13-14). Wyrażenia „Syn Człowieczy” Jezus używał z upodobaniem w odniesieniu do swego dzieła i swej mesjańskiej osoby. Ponadto Ojcowie Kościoła jednomyślnie wskazywali na przywołaną przez Psalm 80 winnicę jako prorocką zapowiedź Chrystusa „prawdziwy krzew winny” (por. J 15, 1) oraz na Kościół (por. Jan Paweł II – Benedykt XVI rozważają Psalmy, Rosikon Press, Izabelin-Warszawa 2006, s. 209).

W wersecie 19. Psalmista, w imieniu całego Izraela, uroczyście wyznaje wiarę i czyni zapowiedź wiernego trwania przy Panu: „Nie odstąpimy już więcej od Ciebie; zachowaj nas przy życiu, byśmy wzywali Twojego imienia”. Chodzi tu o przemianę serc, o nawrócenie, do którego Bóg ciągle ich nawołuje: „Ja nie mam żadnego upodobania w śmierci – wyrocznia Pana Boga. Zatem nawróćcie się, a żyć będziecie” (Ez 18, 32). Występujące w wersecie 19. wyrażenie: „wzywać Bożego Imienia” posiada bardzo głębokie znaczenie, oznacza „przylgnąć do Boga” i „poddać się Jego zbawczemu działaniu”. I to właśnie dokonało się w narodzie wybranym podczas jego pobytu w niewoli babilońskiej. Toteż „jaśniejące oblicze Boże” (w. 20) łaskawie pochyliło się nad Izraelem i dokonało duchowego odrodzenia.

2. Jaśniejące oblicze Boże odnawia duchowo Izraela

W każdym okresie historii Bóg posyła Izraelitom proroków w celu przypominania im, że to On kieruje losami ludzi i narodów. Tak też było w czasie ich pobytu w niewoli babilońskiej. Bóg czuwał nad nimi i wspierał za pośrednictwem proroka Ezechiela i Duetero-Izajasza. Ezechiel był pisarzem i nauczycielem ludu. Jego wielką zasługą było nauczanie o osobistej odpowiedzialności człowieka za swoje postępowanie (Ez 14, 12-23). Skoro tak rzeczy się mają, to należy ludzi pouczać jak mają żyć. I tak oto pojawiła się konieczność utworzenia synagogi, która przyjęła formę instytucji publicznej.

Wraz z synagogą zmieniła się natura oficjalnego kultu – modlitwa, studium Słowa Bożego i kazania zastąpiły ofiarę, dotychczasową formę służby Bogu, sprawowanej w świątyni jerozolimskiej. Stała się ona dla Izraela swego rodzaju „uniwersytetem” ludowym. W synagodze, chłopcy, począwszy od piątego roku życia, przez sześć dni w tygodniu, uczyli się pisać i czytać. Słusznie zatem ówcześni Izraelici mogli się szczycić tym, że byli jedynym narodem, w którym niemal każdy mężczyzna umiał pisać i czytać. W szabat natomiast synagoga stawała się miejscem modlitwy i liturgii synagogalnej.

Okres wygnania charakteryzował się ożywioną działalnością religijno-literacką. Arcydzieło biblijnej historiografii, dzieło deuteronomistyczne (od Księgi Powtórzonego Prawa do Księgi Sędziów), zostało rozpoczęte i nabrało swej ostatecznej formy właśnie w okresie niewoli babilońskiej. Do ożywienia życia religijnego w tym czasie przyczynił się bardzo Deutero-Izajasz, który starał się pocieszać wygnańców i podnosić ich na duchu. Przekonywał, że najbliższa przyszłość przyniesie im nową, wspaniałą obietnicę i nadzieję. Swoje nauczanie rozpoczął od zapowiedzi wyzwolenia. A tym wszystkim, którzy czuli się opuszczeni przez Boga Deutero-Izajasz mówił w Jego imieniu: „Mówił Syjon: Pan mnie opuścił, Pan o mnie zapomniał. Czyż może niewiasta zapomnieć o swym niemowlęciu, ta, która kocha syna swego łona? A nawet gdyby ona zapomniała, Ja nie zapomnę o tobie. Oto wyryłem cię na obu dłoniach” (Iz 49, 14-16a).

Otóż Boża miłość do narodu wybranego jest bezgraniczna, podobnie jak matki do swego dziecka. Wyrazem stale żywej pamięci o narodzie wybranym i miłości do niego jest symboliczne „wyrycie” przez Pana znaków pamięci na obydwu dłoniach. Jednym słowem, JHWH, Bóg Izraela, nie zerwał więzów swego Przymierza, pełnego wierności i łaskawości, ale podniósł je na wyższy poziom. Czego wyrazem są słowa proroka Deutero-Izajasza: „Bo małżonkiem twoim jest twój Stworzyciel, któremu na imię – Pan Zastępów; Odkupicielem twoim – Święty Izraela, nazywają Go Bogiem całej ziemi” (Iz 54, 5). Po czym Bóg, poprzez proroka zapewnia naród wybrany: „Na krótką chwilę porzuciłem ciebie, ale z ogromną miłością cię przygarnę” (Iz 54, 6).

Zapowiedź „nowego przymierzu” znajduje się także w Księdze Jeremiasza. Bóg poprzez niego zapowiada: „Oto nadchodzą dni – wyrocznia Pana – kiedy zawrę z domem Izraela [i z domem Judy] nowe przymierze (...). Umieszczę swe prawo w głębi ich jestestwa i wypiszę na ich sercach. Będę im Bogiem, oni zaś będą Mi ludem” (Jr 31, 31-33). Owocem tego przymierza będzie większa wierność prawu Bożemu, trwała obecność Boża, a przede wszystkim oblubieńcza miłość pomiędzy Bogiem i Izraelem, na co wskazuje formuła ślubna: „Będę im Bogiem, oni zaś będą Mi ludem”.

Jednym słowem, miłość pomiędzy JHWH, Bogiem Izraela a Izraelem „powraca” do życia, mimo że wydawała się miłością obumarłą. W rzeczywistości Bóg nigdy nie odrzucił od siebie swojej oblubienicy, także wtedy, gdy Izrael doświadczał trudnych chwil, co mogło sprawiać wrażenie, że Bóg zapomniał o Syjonie i skazał go na zapomnienie. A z jaką troską i miłością Bóg pochylał się nad Izraelem w czasie jego niewoli babilońskiej i służył mu jako „Pasterz Izraela”, świadczą Jego własne słowa: „Oto Ja sam będę szukał moich owiec i będę sprawował nad nimi pieczę (…). Zagubioną odszukam, zabłąkana sprowadzę z powrotem, skaleczoną opatrzę, chorą umocnię, a tłustą i mocną będę ochraniał. Będę pasł sprawiedliwie” (Ez 34, 11-16).

Lecz to nie wszystko, gdyż ustami proroka Ezechiela Bóg zapowiada przemianę ducha i serc Izraelitów: „I dam wam serca nowe i ducha nowego tchnę do waszego wnętrza, zabiorę wam serce kamienne, a dam wam serca z ciała. Ducha mojego chcę tchnąć w was i sprawić, byście żyli według mych nakazów i przestrzegali przykazań, i według nich postępowali. Wtedy (…) będziecie moim ludem, a Ja będę waszym Bogiem” (Ez 36, 26-28).

Innymi słowy, Bóg we wnętrze Izraelitów „włoży” Boże prawo i wypisze je na ich sercach. Dzięki czemu ich serca staną się podatne na działanie Ducha Bożego, otwarte na znajomość objawionego prawa Bożego i podporządkowane jego wymogom. „Albowiem spodobałaś się Panu i twoja kraina otrzyma męża. Bo jak młodzieniec poślubia dziewicę, tak twój Budowniczy ciebie poślubi, i jak oblubieniec weseli się z oblubienicy, tak Bóg twój tobą się rozraduje” (Iz 62, 4-5). Bóg jest oblubieńcem, a Izrael oblubienicą. Ponieważ miłość Boga do ludu wybranego jest kontynuowana w miłości Chrystusa do Kościoła, toteż Chrystus jest Boskim oblubieńcem Kościoła, a Kościół Jego umiłowaną oblubienicą.

Zakończenie

Panie, który nie chcesz śmierci grzesznika, ale pragniesz by się nawrócił i żył, spraw by Twoje liczne nawoływania do pokuty i nawrócenia docierały do ludzkich serc. Dzisiaj, bardziej niż niegdyś, pojawiły się liczne współczesne bożki, które biorą ludzi w niewolę. Rozkuwaj drzwi tych więzień, oświecaj mroki ludzkiego ducha, by człowiek w promieniach Twego światła mógł odkryć swą wielką godność dziecka Bożego i przylgnął do Ciebie duszą i sercem. Amen.

Ks. dr Henryk Skoczylas CSMA jest autorem następujących komentarzy do Psalmów:

Dwie drogi, dwa przeznaczenia człowieka (Psalm 1)

Bóg otacza sprawiedliwego łaską jak tarczą (Psalm 5)

Wybaw mnie, o Panie, przez Twoje miłosierdzie (Psalm 6)

Wielkość Stwórcy i godność człowieka (Psalm 8)

Bóg ucieczką i nadzieją sprawiedliwego (Psalm 11)

Przymioty człowieka prawego (Psalm 15)

Hymn na cześć Stwórcy i Jego Prawa (Psalm 19)

Droga duchowego odrodzenia (Psalm 23)

Bóg naszą ucieczką i schronieniem (Psalm 27)

Dziękczynienie i prośba (Psalm 40)

Bóg ‒ Światłość świata (Psalm 57)